Algemene Geschiedenis (1650-1800)

Verslag 1e hoorcollege - Geschiedenis 1 (1650-1800)

Inleiding

Periode hoorcolleges 1650-1800. Politiek begin 1648: Vrede van Westfalen. Voor de Republiek ook bekend als Vrede van Munster.  Onderhandeling duurden lang. Komen tot Paneuropese staking van alle vijandelijkheden:

• einde aan de godsdienstoorlogen tussen protestanten en katholieken (einde 80-jarige oorlog tussen Spanje en de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden
• einde aan de 30-jarige oorlog in Duitsland. 2/3 van de bevolking van de Duitstalige gebieden was omgekomen. Economische herstel duurde jaren. 
• oorlogsmoeheid
• geen zuivere strijd meer tussen katholieken en protestanten. In Frankrijk werkten de kardinalen Richelieu en Mazarin aan de kant van de protestanten. Het Franse koningshuis (Bourbon) wilde de macht inperken van de Habsburgers (regeerden in Spanje en Oostenrijk. Bij het Edict van Nantes kregen protestanten rechten om hun geloof te belijden en een eigen universiteit te stichten. 

1648 Einde van de godsdienstoorlogen, maar niet in het denken van de mensen. In Engelse kranten werd nog vaak gesproken over het katholieke Frankrijk.  De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden werd erkend als soevereine natie. Eigenlijk al erkend tijdens het Twaalfjarig Bestand 1609-1621. Een bestand wordt gesloten tussen staten die elkaar als zodanig erkennen.  Erkenning als natie betekende ook dat de Republiek geen deel meer is van het Heilige Roomse Rijk der Duitse Natie. 

Jaartallen

1648	Vrede van Westfalen
1649	Charles I van Engeland onthoofd. Oliver Cromwell Lord Protector
1650-1672	Eerste stadhouderloze tijdperk
1653-1672	Johan de Witt raadpensionaris van de Staten van Holland
1651	Akte van Navigatie
1651-1654	1e Engelse zeeoorlog
1654	Louis XIV koning van Frankrijk
1656	Oliver Cromwell sterft. Herstel Engelse monarchie. Koning Charles II
1685	Charles II koning van Engeland sterft. Opgevolgd door James II.
1688	Glorious Revolution. Willem III en Mary koning en koningin van Engeland
1688-1697	Negenjarige oorlog. Vrede van Rijswijk
1700	Carlos II, koning van Spanje sterft kinderloos. Filips de Bourbon, Hertog van Anjou erfgenaam
1701-1713	Spaanse Successieoorlog. Vrede van Utrecht. Vrede van Rastatt. Vrede van Baden
1702	Willem III sterft kinderloos
1702-1747	Tweede stadhouderloze tijdperk
1714	Huis Hannover aan de macht in Engeland. George I koning van Engeland
1740-1748	Oostenrijkse Successieoorlog
1756-1763	Zevenjarige oorlog
1775-1783	Amerikaanse vrijheidsoorlog
1780-1784	Vierde Engelse zeeoorlog

 

Politieke situatie in Europa in 1650

 Engeland

1649 Onthoofding van Karel I van Engeland.  Conflict tussen koning en parlement escaleerde in een burgeroorlog. Koning dacht absolutisch, zoals de Franse koning. Koningshuis verloor van militante protestanten (Roundsheads). Goed georganiseerd leger onder leiding van Oliver Cromwell. Proces doordat de koning geen concessies wilde doen. Terechtgesteld. De vertegenwoordigers van de regio's in het parlement spreken namens de bevolking (niet het volk) en staan boven de koning.  Oliver Cromwell benoemde geen nieuwe koning, maar vestigde een dictatuur. Engeland heette voortaan een Commonwealth (nog altijd in gebruik na afschaffing van British Empire in 1931) met Cromwell als Lord Protector. Parlement bestond uit zijn aanhangers met allerlei volmachten. Cromwell was een ideoloog en wilde de ideale samenleving vestigen.  Meende dat o.a. de Republiek uitging van dezelfde idealen. Teleurgesteld na het uitbreken van 1e Engelse zeeoorlog in 1651, waarbij de admiraal Tromp een belangrijke rol speelde voor de Republiek. 

Republiek der Zeven Vereenigde Nederlanden

Tussen 1650-1800 een nieuwe tijd met andere theorieën en aandacht voor verhoudingen tussen staten. Johan de Witt was raadpensionaris van Holland. Van grote betekenis, maar raadpensionaris was een bescheiden positie. In dienst van de Staten van Holland (een van de zeven provincies). Soort secretaris, titel raadpensionaris, trad ook op als landsadvocaat. Dienstverlenende functie.  Familie van Johan de Witt uit de stedelijke elite van Dordrecht.  Diplomatiek Den Haag een chaos. Ambassadeurs van andere staten hadden moeite met hun positie in Den Haag. Wie is de baas? Situatie lijkt op de huidige EU. Opstand tegen Spanje was gericht op behoud van ouder rechten. Zeven onafhankelijke staten samen in een federatie met als 8e staat Drents Landschap, maar dat werd bestuurd door Groningen. Brabant, Limburg en Westerwolde (Groningen) 95% katholiek. Generaliteitslanden bestuurd vanuit Den Haag.  Onafhankelijke staten hadden delegaties (onbeperkt aantal) in de Staten-Generaal. Ongeveer 40 man. Beslissingen alleen er consensus was. Niet stemmen, geen overleg.  Staten van Holland had de grootste delegatie en betaalde 67% van alle kosten. Bepaalde het beleid en de genomen beslissingen in de Staten-Generaal. Delegaties van 19 stemhebbende steden en de edelen die vertegenwoordigers waren van het platteland. Delegaties van de steden eigen herenlogement. Hier verbleven de delegatieleden tijdens overleg in de Staten Generaal. Een stedelijke delegatie vertegenwoordigde de regenten van die stad. Bij nieuwe ideeën eerst ruggespraak met de regenten.  Johan de Witt bezat talent om mensen samen te brengen en zo iets voor elkaar te krijgen. De Staten van Holland domineren de Staten Generaal.  Concurrent is de stadhouder (plaatsvervanger van de koning met diens bevoegdheden). Bezat grote macht, maar beperkt, moest zich houden aan de oude rechten. Stadhouders mocht benoemingen effectueren, was opperbevelhebber van het leger, bezat een grote populariteit onder rechtzinnige dominees en het volk. Neiging om de functie uit te bouwen tot aanzien van monarch. Huwelijken met Europese vorstenhuizen.  1650 stadhouder Willem II sterft. Toekomstige opvolger nog niet geboren. Staten Generaal besliste om geen stadhouder aan te stellen. In Friesland nog wel een stadhouder. 1e stadhouderloze tijdperk: 1650-1672.  Grootmoeder van baby Willem III Amalia van Solms - vrouw van Frederik Hendrik. Wist hoe ze een hofhouding moest voeren. Als weduwe verdedigde ze familiebelangen en wist deze uit te bouwen. Voerde oppositie tegen de Staten van Holland.  Republiek was een macht van Europese omvang, door geld en ontwikkeling. 80% Europese vrachtvaart door schepen uit de Republiek.  VOC - onderhield verstandig contact met Azië en bracht producten naar Amsterdam WIC - actief in Caraïbisch gebied. Geprobeerd om Brazilië te veroveren op de Portugezen. Commercieel bedrijf met winstoogmerk. In Brazilië plantage met suiker bewerkt door slaven. WIC suikerproductie overnemen. Gevolg was de opkomst van de slavenhandel tussen Afrika en Brazilië.  Gouverneur werd Johan Maurits van Nassau. In de problemen door de bouw van het Mauritshuis. In dienst van de WIC. Competent figuur voor machtspositie, lijkt op Lodewijk XIV. Veroverde Luanda om voldoende slaven te garanderen. Was schilder, tekenaar en schrijver. Wilde een universiteit stichten. Door de Raad van Bestuur van WIC niet gehonoreerd. In Den Haag Mauritshuis afgebouwd. In dienst bij de keurvorst van Brandenburg die met dochter van Frederik Hendrik was getrouwd. Hierdoor relatie met het huis Hohenzollern.  Na het vertrek van Johan van Nassau houdt de relatie met de Portugezen op. WIC richt zich op de kaapvaart en tegen de katholieken.  Republiek was het handelscentrum van de wereld. Vergelijkbaar met New York en economisch te vergelijken met Shanghai, Singapore en Londen bij elkaar.   Economisch en technologisch was de Republiek een grootmacht. Aangevoerde producten werden verder bewerkt en resultaat weer uitgevoerd en doorverkocht. Producten uit Azië, Caraïben en Oostzeelanden.  Ontwikkeling o.a. van de houtzaagmolens in de Zaanstreek, jeneverstokerijen, pepermaalderijen.  Ook militair had de Republiek macht. Voldoende geld om een huurleger te betalen. Ook een superieure marine (vijf admiraliteiten) Johan de Witt was een commercieel en wiskundig genie die dacht in machtstermen. De Republiek was gediend met vrede en vrijhandel. Oorlog is hinderlijk en kooplieden moeten overal toegang hebben. In niemands belang om een oorlog te beginnen. Johan de Witt streefde er naar geen enkele macht in Europa te laten overheersen: Balance of Power. Dit bepaalde zijn buitenland politiek. Sloot bondsgenootschappen. Politiek principe waaraan tot in de 20ste eeuw in Europa zou worden vastgehouden.  Johan de Witt was ook voorstander van de 'ware vrijheid'. Dit moet worden uitgelegd als het behoud van de macht bij de regentenfamilies die een overerfelijke bestuurselite vormden. Hier hoorde geen stadhouder bij.  

Frankrijk

Lodewijk XIV komt als kind op de troon. Groeit op in een periode van burgeroorlog in Frankrijk. Streeft naar orde en rust gebaseerd op de macht van de koning en de dynastie van de Bourbons. Beroept zich op zijn onaantastbaarheid: droit divin.  Absolute gehoorzaamheid aan de koning. Laat zijn macht gelden door het Parijse parlement persoonlijk te vertellen dat de koning superieur is.  Voert een expansief beleid: incident met het Vaticaan, als een Zwitserse gardist een aanslag pleegt op de Franse ambassade in Rome. Lodewijk XIV annexeert daarop Avignon.  Een dominant Frankrijk doorbreekt de Balance of Power. Ambitie van Lodewijk is de Rijn als oostgrens van Frankrijk.  Lodewijk is getrouwd met een Spaanse prinses. Kan na de dood van de Spaanse koning aanspraak maken op de Spaanse troon.  Lodewijk sluit een practisch bondgenootschap met Johan de Witt, maar Johan is zich ervan bewust dat Lodewijk het Balance of Power doorbreekt. Johan de Witt zoekt nieuwe bondgenoten, o.a. in Scandinavië  Economische politiek van Frankrijk geleid door Colbert: een land dient te streven naar toenemende rijkdom in de gebieden die de koning beheerst, m.a.w. er moet goud verzameld worden door veel te exporteren en weinig goederen te importeren. Zoveel mogelijk producten zelf produceren. Importverboden en hoge invoerrechten.  Dit economische beleid hindert de Republiek die ook door Cromwell's Akte van Navigatie wordt benadeeld (Akte van Navigatie: goederen mogen alleen door Engelse schepen worden ingevoerd, of door schepen uit het land van herkomst)

Culturele ontwikkeling in Europa in de 18e eeuw

Lodewijk XIV kan worden gezien als een voorloper van culturele en economische propaganda. Hij kocht allerlei geleerden weg om hen aan te stellen aan de Academie, o.a. Constantijn Huygens is directeur geweest. Creëert een wetenschappelijk brandpunt in Parijs.  Bouwt in Parijs Versailles om met de superieure stijl van het Franse hof  te pronken. Franse hofstijl vindt door heel Europa navolging.  In zijn binnenlandse politiek strenge hofetiquette en kleding voorschriften aan het hof. Neutraliseert daarmee de opstandige adel. Frankrijk wordt het brandpunt van beschaving. Franse taal als cultuurtaal en taal van de diplomatie. Schrijvers in Europa kijken naar Franse voorbeelden.   Lodewijk XIV is de culturele leider van Frankrijk en Europa. Hij hield van muziek en dansen. Speelde zelf mee in het ballet: Le Roi Soleil. Ontleende hieraan zijn naam: Zonnekoning. Ook in Engeland wordt een Academie opgericht na de dood van Cromwell. Antonie van Leeuwenhoek wordt president. In Engeland is ook de monarchie weer hersteld. Karel II komt op de troon.  De Republiek staat bekend om zijn tolerantie en hoge mate van vrijheid. Er wordt veel gepubliceerd wat elders verboden is. De feitelijke vrijheid wordt niet gestaafd door wetten en heeft te maken met de chaotische bestuursinstelling van het land.  Onder de publicatie is ook veel subversieve literatuur, niet alleen in het Nederlands maar in alle talen.  Al sinds de onthoofding van Van Oldenbarnevelt kent de Republiek publicatie in de vorm van kranten. Bekend is de Gazette van Leiden die in het Frans verscheen. De inhoud van de artikelen bleek overeen te komen met de heersende opinie. Naast kranten ook veel pamfletten over allerlei onderwerpen. Deze vorm van publicatie is te vergelijken met het hedendaagse Twitter en Facebook. Ook de reactie van voor- en tegenstanders komt overeen. Een voorbeeld is de hetze rond de Socinianen, een religieuze groepering, die de Drie-eenheid loochende. 

Het rampjaar 1672

De Republiek wordt aangevallen door Engeland, Munster, Keulen en Frankrijk. Johan en Cornelis de Witt worden gelyncht. Willem III stadhouder.   Willem III neemt de politiek en de theorieën van Johan de Witt over en wordt de organisator van de Balance of Power. Ook hij was een persoonlijkheid die mensen samenbracht. Daardoor kon hij bondschappen sluiten met de vijanden van het huis van Bourbon: de Habsburgers in Wenen en Spanje.  In 1679 Vrede van Nijmegen, nadat Engeland, Munster en Keulen het bondgenootschap met Lodewijk XIV hebben verlaten. De Zonnekoning heeft zijn doel niet bereikt. 

Engeland

 Als Karel II in 1685 sterft wordt hij opgevolgd door zijn broer Jacobus II (James II). Onder het bewind van Karel II had het parlement zijn positie versterkt. Karel was een feestnummer en sympathiseerde met de parlementariërs. Jacobus II wil een re-katholisering van Engeland. Hij stelt het katholicisme gelijk aan de Church of Engeland (de Staatskerk). Ook streeft hij naar de vestiging van koninklijke almacht volgens het model van Lodewijk XIV, die in 1685 het Edict van Nantes heeft herroepen. Franse protestanten vluchten naar Duitsland (Brandenburg/Pruisen) en de Republiek. Beleid van Jacobus II leidde tot samenzwering waarbij zijn dochter Mary werd gevraagd om koningin van Engeland te worden. Mary wil dit alleen maar als haar man Willem III koning wordt.  De samenzwering tegen Jacobus II werd beïnvloed door de Engelse filosoof John Locke: Hij verdedigde in zijn theorie tolerantie van de regering die zou leiden tot de ware vrijheid (zie Johan de Witt). De koning is dienstbaar aan de bevolking (niet het volk). Er is een constitutionele regering, waar bij de de koning met het parlement regeert en de financiën regelt.  In 1688 landde Willem III met een leger in Torbay. Engelse edelen sloten zich bij hem aan. Jacobus II werd niet gevangen genomen, maar mocht naar Frankrijk vluchten. Lodewijk XIV bleef zijn koningschap erkenning.  Deze omwenteling staat bekend als de "Glorious Revolution" . 1689 Willem en Mary gezamenlijk gekroond. Koningschap op constitutionele basis. Werd in stappen ingevoerd. Engelse ministers zijn ook nu nog lid van het parlement. Ze mogen aanblijven zolang het parlement ze steunt. Engeland kent geen grondwet. De bevolking is subject of her Majesty the Queen. In Nederland zijn de ingezetenen burgers. 

Franse hegemonie gestuit

Lodewijk XIV ziet zijn plannen om zijn rijk tot de Rijn uit te breiden mislukt na de 9-jarige oorlog (1688-1697/8) Met de Vrede van Rijswijk moet Lodewijk zijn veroveringen teruggeven. Ook het herstellen van de Engelse monarchie onder Jacobus II is mislukt. Herstel van Balance of Power. Het is de strijd tegen het absolutisme. De bondgenoten weten dat deze vrede slecht tijdelijk is, omdat in Spanje een nieuw probleem zich voordoet.  

De Spaanse Successieoorlog

De economische macht van Spanje is in de 17e eeuw achteruitgegaan. Na de dood van de laatste Spaanse Habsburger Karel II van Spanje valt de troon toe aan het huis van de Habsburgers in Wenen. Ook de Franse koning maakt aanspraak op de Spaanse troon door zijn huwelijk met een Spaanse prinses. Dit conflict over de opvolging leidt tot de Spaanse Successieoorlog. In het testament van Karel II stond dat Filips van Bourbon, Hertog van Spanje, als Filips V zijn erfgenaam was. Het Franse koningshuis was daarmee oppermachtig geworden in Europa. De Republiek, onder leiding van Willem III sluit zich aan bij de Grote Alliantie om de Balance of Power te herstellen.  De strijd verloopt bloedig met verschillende grote veldslagen. De oorlog eindigt met de Vrede van Utrecht. De Bourbons komen op de Spaanse troon, Filips van Anjou, wordt Filips V van Spanje, maar Spanje verliest zijn aanspraken in Italië en de Spaanse Nederlanden. Deze gebieden komen onder Oostenrijks gezag. 

De Republiek 

Als Willem III in 1702 kinderloos sterft begint het 2e stadhouderloze tijdperk. Eigenlijk is de Friese tak van het huis van Nassau erfgenaam.  In Engeland wordt Mary opgevolgd door koningin Anna, na haar dood valt de Engelse troon aan het huis van Hannover met koning George I. Tot op de huidige dag stamt het Engelse vorstenhuis af van de Hannover tak.  In de Republiek zetten de regenten de politiek van Balance of Power van Johan de Witt en Willem III voort. In de 18e eeuw verandert de rol van de Republiek. Door de oorlogen dreigt een finacieringstekort. De regenten trekken zich terug uit de internationale politiek. De technologische ontwikkeling stagneert en wordt door Engeland overgenomen. Neutraliteitspolitiek in alle oorlogen in de 18e eeuw.  In de 18e eeuw is het de keurvorst van Brandenburg/Pruissen die het evenwicht in Europa opnieuw verstoord gedurende de Oostenrijkse Successieoorlog. Ook tijdens de 4e Engelse zeeoorlog die samenvalt van de Amerikaanse vrijheidsoorlog voert de Republiek een voorzichtige politiek.